Κωνσταντίνος Κανάρης και Αίγινα, το φως του πυρπολητή που δεν έσβησε ποτέ
Υπάρχουν τόποι που δεν τους διάλεξε η γεωγραφία αλλά η ιστορία. Τόποι που έγιναν σκηνή για στιγμές μεγαλείου και ανθρωπιάς. Η Αίγινα υπήρξε τέτοιος τόπος. Κατά τα χρόνια της Επανάστασης του 1821 φιλοξένησε πρόσφυγες, κυβερνήσεις, πλοία και ελπίδες. Και για έξι ολόκληρα χρόνια, υπήρξε το σπίτι ενός από τους μεγαλύτερους ήρωες του Αγώνα — του πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη.
Του Ηρακλή Καλογεράκη
Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.
Από τα Ψαρά στο Αιγαίο της φωτιάς
Ο Κωνσταντίνος Κανάρης γεννήθηκε στα Ψαρά το 1793. Ορφανός από μικρός, ανατράφηκε στη θάλασσα, δουλεύοντας ως μούτσος στο πλοίο του θείου του. Από νωρίς έμαθε να διαβάζει τα ρεύματα και τους ανέμους, να εμπιστεύεται τη διαίσθηση και την τόλμη του. Ήταν παιδί της ανάγκης, που η ιστορία τον έκανε ήρωα.
Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, ο Κανάρης εντάχθηκε στον στόλο των Ψαρών υπό τον Νικολή Αποστόλη. Ήταν η εποχή που οι φλόγες των πυρπολικών άλλαζαν τις ισορροπίες στη θάλασσα. Με το πρώτο του μεγάλο κατόρθωμα, την πυρπόληση της οθωμανικής ναυαρχίδας στη Χίο τη νύχτα της 6ης προς 7η Ιουνίου 1822, έγινε θρύλος. Ο ίδιος και οι σύντροφοί του, εκμεταλλευόμενοι τη γιορτή του Ραμαζανιού, προσέγγισαν σιωπηλά το αγκυροβολημένο πλοίο του Καρά Αλή, πρόσδεσαν στη ναυαρχίδα το μπουρλότο τους και τη πυρπόλησαν. Η έκρηξη που ακολούθησε ακούστηκε σε όλο το Αιγαίο. Περισσότεροι από δύο χιλιάδες Τούρκοι, ανάμεσά τους και ο ναύαρχος, χάθηκαν, και το όνομα του Κανάρη πέρασε στην αθανασία.
Ο Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε αργότερα: «Ο Κανάρης, ένα όνομα που είναι φως και καπνός μαζί. Μπαίνει στη θάλασσα όπως άλλοι στη μάχη· δεν πολεμά, καίει. Είναι ο άνεμος που γίνεται φλόγα για την ελευθερία».
Και ο Άγγλος ιστορικός Γκόρντον σημείωσε: «Είναι ο πιο έξοχος εκπρόσωπος του ηρωισμού που η Ελλάδα όλων των εποχών μπορεί να υπερηφανεύεται».
Ακολούθησαν κι άλλες εντυπωσιακές επιτυχίες: η πυρπόληση της υποναυαρχίδας του οθωμανικού στόλου κοντά στην Τένεδο τον Οκτώβριο του 1822, οι επιχειρήσεις στον Πατραϊκό και στον Ευβοϊκό, οι ναυμαχίες της Σάμου και του Γέροντα το 1824. Στη Σάμο, με τα πυρπολικά του, έσωσε το νησί από τον οθωμανικό στόλο του Χοσρέφ Πασά, καταστρέφοντας εχθρικές φρεγάτες και σκορπίζοντας πανικό. Ο ίδιος γλίτωσε πολλές φορές από βέβαιο θάνατο, αλλά δεν εγκατέλειψε ποτέ τη θάλασσα.
Η καταστροφή των Ψαρών και το καταφύγιο της Αίγινας
Τον Ιούνιο του 1824, τα Ψαρά καταστράφηκαν ολοσχερώς από τον Χοσρέφ Πασά. Οι περισσότεροι κάτοικοι σφαγιάστηκαν ή πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα, ενώ λίγοι κατόρθωσαν να διαφύγουν. Ανάμεσά τους και η οικογένεια του Κανάρη. Η σύζυγός του Δέσποινα, με τα τέσσερα μικρά παιδιά τους, γλίτωσε κολυμπώντας και βρήκε τον άνδρα της που την περίμενε στη θάλασσα. Από εκεί ξεκίνησαν μαζί για τη Σύρο, τη Μονεμβασιά και τελικά για την Αίγινα.
Η Αίγινα τότε ήταν τόπος ασφαλής και στρατηγικός, κοντά στο Ναύπλιο και στο θέατρο των επιχειρήσεων στην Αττική. Εκεί κατέφυγαν χιλιάδες Ψαριανοί πρόσφυγες, φτάνοντας να αποτελούν σχεδόν τον μισό πληθυσμό του νησιού. Μαζί τους έφεραν τη ναυτική τους πείρα και τη θέληση να ξαναχτίσουν τη ζωή τους.
Ο Κανάρης εγκαταστάθηκε σε ένα όμορφο διώροφο σπίτι κοντά στο λιμάνι, στην περιοχή της «Καραντίνας». Στο σπίτι αυτό γεννήθηκαν δύο από τα παιδιά του — ο Λυκούργος το 1826 και η Μαρία το 1828. Εκεί έζησε με την οικογένειά του έως το 1831, κάνοντας το νησί βάση των επιχειρήσεών του.
Η Αίγινα έγινε τότε κάτι περισσότερο από καταφύγιο. Ήταν ένα από τα λιμάνια του ελληνικού στόλου, ένα σημείο συντονισμού του αγώνα στη θάλασσα και η έδρα της Κυβερνητικής Επιτροπής. Από εκεί ο Κανάρης απέπλευσε για πολλές αποστολές, και εκεί γύριζε για να ξεκουραστεί, να δει την οικογένειά του και να ανασυντάξει τις δυνάμεις του.
Η επιχείρηση της Αλεξάνδρειας – μια φλόγα που συγκίνησε την Ευρώπη
Το 1825, όταν ο Ιμπραήμ αποβιβαζόταν στην Πελοπόννησο, ο Κανάρης πρότεινε ένα παράτολμο σχέδιο: να πυρπολήσει τον αιγυπτιακό στόλο του Μοχάμετ Άλη μέσα στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας. Με τρία πυρπολικά απέπλευσε μαζί με τους Βώκο και Μπούτη. Στις 10 Αυγούστου 1825, προσπάθησε να εισχωρήσει στο λιμάνι, αλλά ο καιρός που άλλαξε και η ατυχία του έγιναν αιτία να εντοπιστεί. Παρ’ όλα αυτά, ο Κανάρης άναψε το μπουρλότο και διέφυγε μέσα από καταιγιστικά πυρά. Η επιχείρηση απέτυχε, όμως ο ηρωισμός του έγινε σύμβολο στην Ευρώπη. Οι εφημερίδες της Γαλλίας και της Αγγλίας έγραψαν για το «τρελό θάρρος των Ελλήνων», και η μορφή του Κανάρη απέκτησε διεθνή ακτινοβολία.
Η Αίγινα ως πρωτεύουσα του Αγώνα
Το 1826, μετά την πτώση του Μεσολογγίου και την επέλαση του Ιμπραήμ, η Επανάσταση κινδύνευε να σβήσει. Η προσωρινή Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδας μεταφέρθηκε τότε στην Αίγινα, που προσέφερε ασφάλεια και εγγύτητα στα μέτωπα της Αττικής. Από τον Νοέμβριο του 1826 ως τον Δεκέμβριο του 1827, το νησί λειτούργησε ως διοικητικό κέντρο του Αγώνα. Εκεί στεγάστηκαν υπουργεία, στρατιωτικά γραφεία, ακόμα και τα πρώτα ξενοδοχεία της εποχής.
Η φρεγάτα Ελλάς, καμάρι του ελληνικού στόλου, αγκυροβόλησε στο λιμάνι της Αίγινας το ίδιο έτος, με προσωρινό κυβερνήτη τον Κανάρη. Η εικόνα του πλοίου αυτού απέναντι από το σπίτι του πυρπολητή συμβόλιζε τη συνέχεια του ελληνικού ναυτικού μεγαλείου: από τα πυρπολικά της Επανάστασης στο οργανωμένο Πολεμικό Ναυτικό του νέου κράτους.
Εκείνη την εποχή, στην Αίγινα ανάβει και ο πρώτος φανός του ελληνικού κράτους — ένας μικρός φάρος, έργο των Ψαριανών ναυτικών, ανάμεσά τους και του Κανάρη. Το φως αυτό, που καθοδηγούσε τα πλοία τη νύχτα, έμελλε να γίνει σύμβολο της νέας Ελλάδας.
Ανάμεσα σε πρόσφυγες και πειρατές
Οι καιροί δεν ήταν ήρεμοι. Μετά την καταστροφή των νησιών, πολλοί ναυτικοί στράφηκαν στην πειρατεία για να επιβιώσουν. Το 1826, Ψαριανοί από την Αίγινα επιτέθηκαν σε βρετανικό εμπορικό πλοίο, προκαλώντας διπλωματική κρίση. Ο Κανάρης στάθηκε ανάμεσά τους, προσπαθώντας να τους συνετίσει και να αποτρέψει τα χειρότερα. Κινδύνεψε ακόμη και να λιντσαριστεί από τους οργισμένους συμπατριώτες του.
Η αποφασιστικότητά του και η παρέμβαση των Γάλλων ναυάρχων απέτρεψαν τα χειρότερα από τους Βρετανούς. Τα γεγονότα εκείνα σηματοδότησαν την αρχή του τέλους της πειρατείας στο Αιγαίο και την αποκατάσταση της ελληνικής ναυτικής πειθαρχίας.
Η πολεμική δράση του Κανάρη
Ο Κωνσταντίνος Κανάρης έλαβε μέρος σε 3 ναυμαχίες (Πάτρας-Σάμου ή Μυκάλης και Γέροντα) και διεξήγαγε 12 πυρπολήσεις εχθρικών πλοίων. Με λίγα λόγια «το έλεγε η καρδιά του» που διατηρείται με ευλάβεια και φυλάσσεται στο ιστορικό και Εθνικό Μουσείο.
Από την Αίγινα στη Σύρο και στην Αθήνα
Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1831, η οικογένεια Κανάρη εγκατέλειψε την Αίγινα και μετακόμισε στη Σύρο, όπου άνθιζε η εμπορική ναυτιλία. Λίγο αργότερα, με την έλευση του Όθωνα, ο Κανάρης επανήλθε στο Ναυτικό και στη συνέχεια αφιερώθηκε στην πολιτική.
Η φήμη του, το κύρος και η εντιμότητά του τον ανέδειξαν σε φυσικό ηγέτη. Διετέλεσε 4 φορές Υπουργός Ναυτικών και 5 φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας.
Ως πολιτικός, παρέμεινε σεμνός, χωρίς φιλοδοξίες εξουσίας. Είχε τη φήμη του «τίμιου κυβερνήτη», του ανθρώπου που δεν έβαζε τίποτα πάνω από το συμφέρον της πατρίδας.
Κατά την κρίση του 1848, αρνήθηκε να αιματοκυλήσει την Αθήνα. Το 1854, σε περίοδο αναταραχής, ανέλαβε προσωρινά την κυβέρνηση για να αποτρέψει εμφύλια σύγκρουση. Και το 1877, σε ηλικία 84 ετών, δέχτηκε ξανά να αναλάβει το αξίωμα του Πρωθυπουργού, «για να υπηρετήσει την πατρίδα όπως την υπηρέτησε και στη θάλασσα». Πέθανε λίγους μήνες αργότερα, στις 2 Σεπτεμβρίου 1877, φτωχός αλλά σεβαστός από όλους.
Η πολιτεία τον τίμησε με τιμές εθνικού ήρωα· η κηδεία του έγινε δημοσία δαπάνη και η σωρός του εκτέθηκε στο ναό της Αγίας Ειρήνης. Ο λαός τον αποχαιρέτησε όπως αποχαιρετά πατέρα.
Το σπίτι στην Αίγινα – μια σιωπηλή μαρτυρία
Από τα 4 σπίτια στα οποία έζησε ο Κωνσταντίνος Κανάρης δεν διασώθηκε κανένα παρά το σπίτι που του είχε διατεθεί στην Αίγινα στέκει ακόμη. Είναι ένα λιτό διώροφο νεοκλασικό, χτισμένο το 1817, με θέα τη θάλασσα που τόσο αγάπησε. Εκεί όπου γεννήθηκαν τα παιδιά του, εκεί όπου επέστρεφε μετά από κάθε επιχείρηση, εκεί όπου έζησε τα πιο ήρεμα χρόνια της ταραγμένης ζωής του.
Το σπίτι, γνωστό σήμερα ως οικία Κανάρη, χαρακτηρίστηκε ως έργο τέχνης και ως ιστορικό κτήριο με την υπουργική απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Επιστημών, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 967/Β/26-9-1980 και σήμερα ανήκει στην οικογένεια Α Λυκούρη.
Η οικία αυτή του Κων. Κανάρη στην ομώνυμη οδό της πόλης της Αίγινας είναι, όπως η απόφαση αναφέρει: ένα ενδιαφέρον κεραμοσκέπαστο νεοκλασικό κτήριο με λιτές όψεις και αξιόλογα επί μέρους μορφολογικά στοιχεία, όπως είναι οι παραστάδες στις γωνίες του κτηρίου, τα πλαίσια στα παράθυρα, το ξύλινο δαντελωτό κόσμημα κάτω από το γείσο της στέγης, η τζαμαρία στην οποία οδηγεί η πέτρινη σκάλα ανόδου στον όροφο. Το κτήριο αναδεικνύεται από τον κήπο που το περιβάλλει.
Επίσης, σύμφωνα με την περιγραφή στο κτηματολόγιο: πρόκειται για διώροφο κεραμοσκεπές νεοκλασικό κτίριο με λιτές όψεις. Η πιο ενδιαφέρουσα όψη του κτιρίου βλέπει προς τον μικρό κήπο με τον χαρακτηριστικό φοίνικα. Στην όψη αυτή υπάρχει πέτρινη σκάλα που οδηγεί στον όροφο. Η είσοδος του ορόφου με τις μεγάλες τζαμαρίες της προβάλλει μπροστά από το υπόλοιπο κτίριο στηριγμένη σε μια καμάρα, κάτω από την οποία είναι η είσοδος προς το ισόγειο. Ενδιαφέρον είναι το ξύλινο δαντελωτό κόσμημα κάτω από το γείσο της στέγης. Η κατάσταση διατήρησης του κτιρίου είναι καλή.
Όμως, η κατάσταση του κτιρίου σήμερα δεν είναι καλή όπως αναφέρεται στη περιγραφή του κτηματολογίου αλλά είναι πολύ άσχημη, όχι όμως μη αναστρέψιμη.
Το κτίριο αυτό δεν είναι απλώς ένα παλιό κτίριο, είναι μνημείο εθνικής μνήμης. Μέσα του συμπυκνώνεται η ιστορία του ελληνικού ναυτικού, η προσφυγιά των Ψαριανών, η αναγέννηση του έθνους και η ταπεινότητα ενός ανθρώπου που δεν διεκδίκησε τίποτα για τον εαυτό του.
Γιατί η Αίγινα χρειάζεται το Ναυτικό Μουσείο της
Η Αίγινα υπήρξε το λιμάνι του πρώτου ελληνικού στόλου, τόπος δράσης του Κανάρη, έδρα της πρώτης κυβέρνησης και φάρος του νέου κράτους. Κι όμως, παραμένει χωρίς Ναυτικό Μουσείο.
Η δημιουργία ενός μουσείου στο σπίτι του Κανάρη δεν θα ήταν απλώς πράξη τιμής. Θα ήταν επιστροφή χρέους. Ένα μουσείο που θα αφηγείται όχι μόνο τη ζωή του ήρωα, αλλά και το έπος των Ψαριανών, την ιστορία του ελληνικού ναυτικού, τις μάχες, τα πλοία, τους ανθρώπους.
Θα μπορούσε να στεγάσει ναυτικά όργανα, χάρτες, μοντέλα πυρπολικών, προσωπικά αντικείμενα, πίνακες και αρχειακό υλικό. Να φιλοξενεί μαθητές, να συνεργάζεται με το Πολεμικό Ναυτικό, με το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, με πολιτιστικά ιδρύματα και να γίνει κέντρο θαλάσσιας παιδείας και έρευνας.
Η Αίγινα θα αποκτούσε έτσι έναν νέο πόλο πολιτισμού και ιστορικής μνήμης, αντάξιο της κληρονομιάς της.
Το φως του Κανάρη
Ο Κανάρης δεν υπήρξε ήρωας μόνο για τις φλόγες που άναψε, αλλά και για εκείνες που δεν έσβησε ποτέ ο χρόνος. Διακρίνονταν από ειλικρίνεια, σωφροσύνη, πατριωτισμό, ταπεινότητα, αμεροληψία και πολιτική εντιμότητα. Ήταν η ενσάρκωση της ελληνικής ψυχής — του ανθρώπου που αγωνίζεται χωρίς αλαζονεία, που αγαπά χωρίς να ζητά ανταπόδοση, που υπηρετεί χωρίς να απαιτεί ανταμοιβή.
Στην Αίγινα έζησε όχι μόνο ως θρύλος, αλλά και ως άνθρωπος, ως οικογενειάρχης. Κι ίσως γι’ αυτό η μνήμη του εκεί παραμένει πιο ζωντανή από οπουδήποτε αλλού.
Η διάσωση και αξιοποίηση του σπιτιού του είναι υπόθεση τιμής, όχι μόνο για την Αίγινα, αλλά για ολόκληρη την Ελλάδα.
Γιατί σε εκείνον τον ταπεινό οίκο, δίπλα στη θάλασσα, ζωντανεύει ακόμα η φλόγα ενός πυρπολητή που δεν έπαψε ποτέ να φωτίζει το πέλαγος της ιστορίας μας.